TABAKÂT-ÜL-FUKAHÂ
Büyük islâm âlimi İbni Kemâl paşa hazretlerinin bazı eserlerinde şöyle bildirilmektedir: Müftînin fetvâ verirken her bakımdan basîretli, dikkatli olması için, kavli ile fetvâ verdiği âlimin, sâdece ismini ve nisbetini bilmekle iktifâ etmeyip, ilimdeki tabakasını, derecesini ve diğer hâllerini de bilmesi lâzımdır.
Fıkıh âlimleri 7 tabaka, 7 derecedir:
1. tabaka, şerî’atde müctehid olanlardır. Dört mezheb İmâmı “rahmetullahi teâlâ aleyhim ecma’în” ve ictihâd usûllerini koymakta onlar gibi olan âlimler bu tabakadandır. Bu âlimler, usûl kâidelerini koyma husûsiyyetleriyle diğer tabakalardaki âlimlerden ayrılırlar.
2. tabaka, mezhebde müctehid denilen büyük âlimlerdir. İmâm-ı Ebû Yûsüf, imâm-ı Muhammed Şeybânî ve İmâm-ı a’zamın diğer talebeleri böyledir. Bunlar, imâm-ı a’zam Ebû Hanîfe’nin “rahmetullahi teâlâ aleyh” koymuş olduğu usûl ve kâidelere uyarak, delîllerden ahkâm çıkarırlar. Çıkardıkları hükümlerden bazıları, İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfenin çıkarmış olduğu hükmlere uymayabilir. Ancak usûl kâidelerinde yine İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe hazretlerine tâbi’ olurlar ve onu taklîd ederler. Bu hâl ile imâm-ı Şâfi’î ve emsâli zâtlar, usûl ve ahkâmda mezheblerinin mu’ârız ve muhâlifleriyle, mukallid olmayanlardan ayrılırlar.
3. tabaka, meselelerde müctehid olan âlimlerdir. Bunlar, ortaya yeni çıkan meselelerin hükümlerini bulurlar. Bunların bulduğu hükümlerin ilk iki tabakanın hükümlerine uygun olmaları lâzımdır. Ebû Ca’fer Tahâvî, Ebül-Hasen Kerhî, Şems-ül-eimme Hulvânî, Şems-ül-eimme Serahsî, Fahr-ul-islâm Pezdevî, Fahreddîn Kâdihân ve benzerleri olan derin âlimler üçüncü tabakadan müctehidlerdir. Bu tabakadaki âlimler, usûl ve fürû’daki hiçbir meselede öncekilere muhâlefet edemez. Ancak hakkında nâs bulunmayan meselelerde tâbi’ olduğu mezhebin usûl ve kâidelerine göre hüküm çıkarırlar.
4. tabaka, bunlar bir müctehide tâbi’ olan ve onu taklîd eden âlimlerdir. Bunlara (Eshâb-ı tahrîc) denir. Müctehid değildirler. Bu âlimler, mezheb imâmı tarafından, yâhud onun müctehid talebelerinin birinden nakledilen mücmel, kısa bildirilmiş olup, iki türlü anlaşılabilen hükümleri açıklayarak bir manâsını seçerler. İmâm-ı Râzî ve benzeri derin âlimler bunlardandır.
5. tabaka, bunlara (Eshâb-ı tercîh) denir. İctihâd yapamazlar. Bir müctehide tâbi’ olurlar. Kendilerine gelmiş olan çeşitli haberler arasından sahîh, evlâ olanları seçerler. Yapdıkları tercîhler için “Hazâ evlâ, en evlâsı budur”, “Hazâ esahhu rivâyeten, rivâyet bakımından en sahîhi budur”, “Hazâ erfeku lin-nâsi, insanlar için en kolayı budur” ta’bîrleriyle ifâde ederler. Ebül-Hasen Kudûrî, (Hidâye) sâhibi Burhâneddîn Mergınânî ve benzeri derin âlimler beşinci tabakadan âlimlerdir.
6. tabaka, bunlara (Eshâb-ı temyîz) denir. Bu âlimler, kavî hükümleri za’îf olanlardan, zâhir haberleri, nâdir haberlerden ayıran mu- kallid âlimlerdir. Bunlar merdûd ve za’îf rivâyetleri nakletmezler. (Kenz), (Muhtar), (Vikâye) ve (Mecma-ul-bahreyn) kitâblarının müellifleri bunlardandır.
7. tabaka, bunlar yukarıda bildirilen hizmetleri yapamayan, ancak önceki tabakaların kitâblarından doğru olarak nakil yapabilen, onları bildiren mukallidlerdir. [(Tahtâvî) ve (İbni Âbidînin) ve (Dürr-ül-muhtâr) sâhibinin bunlardan olduğu (Mecmuâ-i zühdiyye)de yazılıdır. Altıncı tabakadan âlimler kıyâmete kadar bulunacaklar, hakkı bâtıldan ayıracaklardır. “Ümmetimden hak üzere olan âlimler, Kıyâmete kadar bulunacaklardır” hadîs-i şerîfi, bunu haber vermekdedir. Se’âdet-i Ebediyye kitâbının 444. ve Fâideli Bilgiler kitâbının 40. sahîfelerine bakınız!]