Sual: İslam hukukunda İstisna akdi (ısmarlama yaptırmak) nasıl olur? Misaller verebilir misiniz?
Cevap: Bir sanat sâhibine, bir şey tarif ederek, yaptırmaktır. Malzeme sanat sâhibine ait olur. Malzemeyi müşteri verirse, işçilik olur. Başkasının yaptığı şeyi verip, müşteri kabul ederse, sahih olur. İşin bitme zamanını tayin etmek şart değildir. Bir aydan fazla müddet şart olunursa, Selem olur. Ayakkabı, elbise, kayık, dolap, madeni eşya ve bina gibi ısmarlamak adet olan şeylerde, zaman söylenmezse veya bir aydan az söylenirse, istisna sahih olur. Adet olmayan şeylerde bir aydan çok zaman söylenirse, Selem olur. Selemde zaman söylenmezse, akid fâsid olur. İstisnada parayı peşin vermek câiz olduğu gibi, belli olmayan zamanlarda taksitlerle ödemek de şart edilebilir. Belli zamanda ödenmesi şart edilirse, Selem olur. Müşteri, yapılan şeyi görüp beğenmezse vazgeçebilir. Selem olduğu zaman, iki taraf da muhayyer olamaz. İnşaata başlamadan evvel ikisi de vazgeçebilirler. Başladıktan sonra, sanat sâhibi yine vazgeçebilir. Müşteriye gösterdikten sonra vazgeçemez. Müşteri görünce, tarife uygun bulmazsa, reddedebilir.
Bahrü’r-raık sâhibi “rahmetullahi teâlâ aleyh” diyor ki “Dülgere, bana bir ev yap derse ve evsafını bildirse ve bir mukavvimin tesbit edeceği piyasa değerine göre kıymetini veririm derse, sanat sâhibi bu değerden daha fazla para istese, binayı teslim etmesi ve piyasa değerini kabul etmesi lazım olur”. [Görülüyor ki istisna sözleşmesi yapılırken, fiyatın tayin edilmesi şart değildir. Tayin edilmiş ise, sanat sâhibinin, sonradan fazla para istemesi, câiz ise de, müşteri bunu kabul etmezse, ehl-i vukufun tesbit edeceği piyasa değerinde anlaşmaları lazım olur.] İki taraftan biri ölürse, istisna batıl olur. Yani yok sayılır. Kira dahi, bunun gibi batıl olur.
[Mevcûd olmayan malı satmak câiz değildir. Bunun için, arsayı müteahhide verip de, buna karşılık, buraya yapacağı apartmandan kat almak câiz olmaz. Bunun gibi, bir müteahhitten, yapacağı bina, yapılmadan satın alınamaz. Bu bina ve apartman katı, yapılmadan önce, selem yolu ile de satın alınamaz. Çünkü, malı vermek zamanı gelinciye kadar çarşıda bulunmayan şey ve misli bulunmayan şey selem yapılamaz. Fakat, binayı müteahhide istisna yolu ile yaptırmak câizdir ve pek kolaydır. Çünkü, (Mecelle) kitabının 37. maddesinde, “İnsanların kullanması, adetleri, bir huccettir. Buna uymak vâcib olur” yazılıdır. Yani, İslamiyetin yasak etmediği adetlere uymak vâcibdir. 389. maddesinde “İstisna yapılması adet olan şeylerde istisna yapmak sahihtir” denilmektedir. Yani binanın teslim zamanı belli olmasa veya bir aydan az olsa, söz birliği ile câizdir. Bir aydan çok olursa, 2 imama göre, istisna yine sahih olur. Bu maddelere uyularak, arsanın belli bir kısmı, mesela 3’te 2’si, (Hisse-i şayia) olarak müteahhide veresiye olarak satılır. Müteahhitten alacağı olan paranın karşılığı olarak, istenilen kat, müteahhide istisna yolu ile yaptırılır. Çünkü, kendi arsasına, projesine göre, istisna yolu ile apartman yaptırılması câizdir. İstisna yolu ile yaptırılacak apartmanın veya katın proje ve planının ve kullanılacak her malzemenin cinsinin ve fabrikasının önceden söz kesilirken bilinmesi, kararlaştırılması lâzımdır.
Fetava-yı Feyziyye kitabının, (icare) kısmında diyor ki “Zeyd kendi arsasında kendi malzemesi ile eni, boyu ve yüksekliği belli, bir oda yapması için, bir usta ile belli ücret ile sözleşse ve ücretini peşin verse, odayı yaptıktan sonra, ustanın daha para istemesi câiz olmaz. Usta kendi malzemesi ile yapsaydı, [yani istisna sözleşmesi olsaydı] câiz olurdu”. Bir kimsenin, kendi arsası üzerinde, istisna yolu ile ev yaptırmasının câiz olduğu bu misalden anlaşılmaktadır.
Arsası olmayan kimsenin, bir apartman katını, inşa edilmeden önce, peşin semen ile satın alabilmesi için, ya istisna yapılır. Yahut semeni müteahhide emânet olarak verir. İnşaat tamam olduktan sonra, satış sözleşmesi [Akid] yapılır. Müteahhidin, apartmandaki ve arsadaki hisse-i şayiasını birlikte olarak satmasının câiz olduğu, Mecelle’nin 215. maddesinde yazılıdır.
Peşin semen ile yapılacak bina tamamlanmadan önce zekat verme vakti gelirse, zekatı verilmez. Müeccel semen ile olanın zekatını sanat sâhibi, sarf ettiği paranın kırkta biri kadar verir.
Tavsiye Yazı: Mecelle’nin Önemi Nedir?