Sual: İslam hukukunda şartlı satış caiz midir? Caiz olduğu alanlar var mıdır?
Cevap: Fıkıh kitaplarında, (Bey’ ve şira) sonunda diyor ki:
Şart ile söylendiği zaman yapması câiz olmayan şeyler 14’tür:
1) Bey’: Mesela, bir evi, 1 ay oturmak şartı ile satmak fasittir.
2) İcare: Borc vermesi şartı ile birisine bir şey kiraya vermek fasittir.
3) Taksim: Miras bölünürken varislerden birkaçının, bazı eşyanın bazı kimselere verilmesini şart etmesi câiz değildir.
4) İcaze: Birisi, bir kimsenin malını satsa, malın sâhibi buna, bana 100 lira borc veya bir hediye verirsen satışı kabul ederim derse, bu icaze yani izin, batıl olur.
5) Ric’at: Boşadığı ailesinden para isteyerek tekrar nikah etmek olmaz.
6) Malı mal ile sulhtur: Evinde oturursam, alacağımı istemem demek.
7) Borcu affetmek: Babam seferten gelirse, alacağımı istemem demek.
8) Vekili azl: Bir hediye verirsen, seni azl ederim demek.
9) İtikaf: Hastam iyi olursa, îtikâf edeceğim demek câiz değildir. Hastam iyi olursa, Allah rızası için, şu kadar gün îtikâf edeceğim demek, (Nezir) olur.
10) Müzarea: Borc verirsen, tarlamı işlet demek.
11) Müsakat: Borc verirsen, ağacımı veya asmamı sana müsakat eylerim demek gibi. (Müsakat), meyvenin bir kısmını bakana verilmek karşılığında, ağacı veya asmayı, birinin bakımına bırakmak demektir.
12) İkrar: Para istiyerek, borcu olduğunu itiraf etmek.
13) Vakıf: Falan yolcum gelirse, evimi vakıf edeceğim gibi.
14) Tahkim: Falan şey olursa, sen aramızda hâkim ol demek.
Şart ile söylendiği zaman, yapılması câiz ve şartın yapılmaması lazım olan şeyler 28’dir:
1) Karz: Bir zaman hizmet şartı ile borc verilir ve hizmet yapılmaz.
2) Hibe: Yavrusu benim olmak şartı ile bu hayvanı sana hediye ederim demek câizdir. Yavrusu da hediye olur.
3) Sadaka: Bir zaman hizmet şartı ile sadaka veririm demek.
4) Nikah: Mehr vermemek şartı ile nikah sahih olur. Mehr-i misl verilir.
5) Talak: Evlenmemek şartı ile seni boşadım demek. Sonra, evlenebilirler.
6) Hul’: Bir kimse, zevcesine, 1 ay muhayyer olmak şartı ile seni, hul’ ettim derse, boşamış olur.
7) Atk [İtk da denir]: Köleye, 3 gün muhayyer olmak şartı ile seni azad ettim deyince köle azad olur.
[Köle, harpte alınan esirleri öldürmeyip, hizmetçi yapmaktır. Esirden başka, kimse köle olamaz. Köle azad etmek çok sevaptır. İslamiyet, öldürmeye gelen düşmandan başka, kimseyi köle yapmaz. Bu köleleri azad edenleri de, çok beğenir. İslamiyet, köle yapmak dini değil, köle azad etmek dinidir.]
8) Rehn: Evimi sana rehn verdim, oturmaklığım şartı ile demek.
9) Îsâ: Seni vasi yaptım, kızımı alman şartı ile demek.
10) Vasiyet: Filanca izin verirse, sana malımdan vasiyet ederim demek gibi. İzin almadan vasiyet edilmiş olur.
11) Şirket: Hediye verirsen, seni ortak yaparım demek gibi.
12) Mudarebe: Babam yoldan gelirse, sana 1.000 altın veririm, onun ile ticaret yap. Kar yarı yarıya olsun demek gibi.
13) Kadı olmak: Kimseyi azl etmemek şartı ile seni kadı yaptım, gibi.
14) Valilik: Ata binmemek şartı ile seni Van valisi yaptım gibi.
15) Kefalet: Hediye verirsen, falanca borcluna kefil olurum gibi.
16) Havale: Seni, filan şeyle, filanca üzerine havale ettim, onun kahvesini içmemek şartı ile demek gibi.
17) Vekalet: Borcumu affedersen, seni vekil ettim gibi.
18) İkale: Para verirsen, bey’i ikale ettim gibi.
19) Kitabet: Bir efendi kölesine, seni 1.000 liraya kitabet ettim, bu şehirden çıkmamak şartı ile demek gibi.
20) Efendi kölesine, sana ticarete izin verdim, filan malı almamak şartı ile demesi gibi.
21) Bir kimse cariyesine, bu çocuk bendendir, eğer zevcem râzı olursa gibi.
22) Katili afv: Amden öldürülen kimsenin velisi, hediye almak şartı ile katili affedince hediye lazım olmaz. Katil affolur.
23) Yaralının affetmesi: Yaralının, bir şart ile affederim demesi gibi.
24) Zimmilik: Falan râzı olursa, seni zimmi yaptım diye bir kâfire söylemek.
25) Falanca râzı olursa, ayblı malını reddederim demek.
26) Falanca râzı olursa, şart ettiğim muhayyerlik ile malını reddederim demek.
27) Filan kimse isterse, kadıyı azl ederim demek gibi.
28) Bey’: Bayi ve müşteriye faydası olmayan şartla bey’ sahih olup şart edilen şey yapılmaz. Mesela, müşterinin, başkasına satmaması veya hediye etmemesi veya çayıra salmaması veya binmemesi şartı ile bir hayvanı satmak. Müşterinin kendi giymemesi şartı ile elbise satmak. Müşterinin kendisi yememesi veya başkasına satmaması şartı ile bir taam satmak. Başkasına satmamak şartı ile satın almak, hep sahih olup bu şartların hepsi boştur, yapılmaz.
Kesmek şartı ile hayvan satın almak sahihtir ve şart boştur. Bir malı, bu şehirde satmamak şartı ile satın almak sahih olup şart batıldır.
Bir kimseye faydası olmayan, belki zararı olan şartla satış da sahih olup şart batıldır. Mesela, bir evi yıkmak şartı ile satın almak gibi.
Bayi ve müşteriden başkasına faydası olan şart da batıl olup bey’ sahih olur. Mesela, müşterinin, başka birisine borc vermesi şartı ile satmak gibi ki bey’ sahih olup borç vermesi lazım değildir.
Müşteriden başkasının, bayia borc veya hediye vermesi şartı ile bey’ sahih olup bunları vermesi lazım değildir.
Şart ile câiz olan şeyler Mecelle’nin 82. maddesi şerhinde uzun yazılıdır.