Sual: İlim nedir? İlmin tarihinden kısa olarak bahsedebilir misiniz?
Cevap: Eşyânın ve olayların idrâki, kavranması; maddî mânevî sırlara vâkıf olma ve bilmeye denir. İlim, lügatte “bilmek” demektir. İlmin çok çeşitli târifleri yapılmıştır. Bu târiflerden bâzıları şöyledir:
“Varlığı mevcûd olan bir şeyin kesin olarak kabûl edilmesidir.”
“Bir şeyin sûretinin, şeklinin akılda meydana gelmesidir.”
“Akıl sâhibi olan insanın, kendisinin dışında bulunan şeyleri olduğu gibi kavramasıdır.”
“İnsanın bir şeyin mânâsına ulaşmasıdır.”
İlim, insanın sonradan elde ettiği bir sıfatıdır. İlim, aynı zamanda Allahü teâlânın sıfatlarından biridir. Fakat O’nun ilmi, yarattıklarınınki gibi değildir. Allahü teâlânın ilmi, ezelî ve ebedî olup, başlangıcı ve sonu yoktur. O herşeyi bilir, O’nun ilmi, herşeyi kuşatmıştır. Fakat insanın ilmi, meydana gelişi, kazanılması bakımından bâzı şekiller arz etmektedir. Aklın, düşünmeden elde ettiği bilgilere “bedihî ilim” denir. Hesâba, tecrübeye (deneye) dayanan bilgilere “istidlâlî ilim” denir. Fen bilgileri böyledir. Duygu organlarıyla elde edilen bilgilere de “zarûrî ilim” denmektedir. Görmekle, işitmekle, tatmakla, dokunmakla ve duymakla elde edilen bilgiler böyledir.
Arapça olan “ilim”, “mârifet” ve “şuûr” kelimelerinin mânâ bakımından birbirine yakınlıkları vardır. İlim bilmek; mârifet tanımak, şûur idrak etmek, akılla kavramak demektir. Bu kelimelerden türeyen “âlim, ârif ve şâir” kelimelerinde de bu mânâlar mevcuttur. “Ulemâ”, âlim kelimesinin çoğulu olup, âlimler (bilenler) demektir. İlim kesbîdir, yâni sebeplere yapışarak, çalışarak elde edilir. Mârifet, keşif ve ilham ile hâsıl olur. Mârifet, kalbe doğan bir nûrdur, çalışmadan ele geçen ilâhî ihsânlar, lütuflardır. Bunlara “vehbî ilimler” veya “meârif-i ledünniyye, meârif-i ilâhiyye ve hakâyık-ı Rabbâniyye” de denir. İlim, üstâddan, yâni bir bilenden öğrenilir. İlâhî mârifetler, yâni Allahü teâlâyı tanımaya yarayan bilgiler, keşif ve ilhâm ile hâsıl olur. Bunlara kâmil ve mükemmil (tasavvufta yetişmiş ve yetiştirebilen) bir rehberin yetiştirmesiyle kavuşulabilir. Tasavvuf bilgileri, keşif ve ilhâm ile hâsıl olan mârifetlerdir. Dinde ibâdetler diğer işlerle ilgili bilgiler ve fen bilgileri âlimden (hocadan) öğrenmekle elde edilir.
İlmin Târihçesi
İlim, insanlık târihi ile birlikte başlamıştır. Akıl ve idrâk sâhibi olan insan, kendisinin ilgi sâhasına giren her hususta bilgi sâhibi olmak istemiş ve buna ihtiyâç da duymuştur. Bu bilgiyi, ya kendi tecrübesiyle veya güvenilir bir kaynaktan öğrenmekle elde etmiştir.
Yeryüzünde yaratılan ilk insan hazret-i Âdem’dir. Bütün insanların babasıdır. Çocuklarına Peygamber oldu. Cebrâil adındaki melek, kendisine 12 defâ geldi ve Allahü teâlâdan kitap getirdi. Hazret-i Âdem’e oruç, namaz, gusül abdesti gibi din bilgileri yanında; fizik, kimyâ, tıp, eczâcılık, matematik bilgileri ile çeşitli diller öğretildi. Çocukları çeşit çeşit dillerle konuştu. Zamânında Süryânî, İbrânî ve Arap dilleri ile kerpiç üzerine kitaplar yazıldı. Yaratılan her şeyin isimleri ve faydaları kendisine bildirildi. İhtiyaç duydukları zaman kullandılar. Daha sonra gelen peygamberler, insanların ihtiyaçlarını giderecek bilgileri onlara öğrettiler. Meselâ, çift sürüp ekin ekmeyi hazret-i Âdem’den, elbise dikmeyi hazret-i İdris’ten, gemi yapmayı hazret-i Nûh’tan öğrendiler. Bütün bunlar, Kur’ân-ı kerîm’de bildirilmekte ve ilk insanların ilimsiz ve medeniyetten uzak kalmadıkları görülmektedir. Bugünkü târihî araştırmalar, eski insanların bir çok medeniyetler kurduğunu, fakat harplerin, yer ve gök âfetlerinin ve uzun bir zamânın geçmesi netîcesinde yıkılıp yok olduklarını haber vermektedir.
Eski Mısır’da ilim ve tekniğin mâzisinin M.Ö.5000 yıllarına kadar çıktığı târihî araştırmalardan anlaşılmaktadır. Mısırlılar kendilerine mahsus bâzı rakamlarla hesap işlemleri yapıyor, bâzı âdî kesirlerden faydalanıp üçgen ve dörtgenlerin yüzölçümlerini, pramitlerin hacimlerini hesaplayabiliyorlardı. Böylece geometri ilminden istifâde ile Nil taşkınlarından sonra bozulan arâzi taksîmâtını yeniden düzenliyor ve “tanrı” yerine koydukları firavunlar için meşhur ehramları inşâ edebiliyorlardı. Onların ayrıca, hiyeroglif yazısı için kullanılan papirüs, mumya yapımı, süs, güzellik ve sağlık için hayli ileri bir tıp, kimyâ ve eczâcılık bilgisine sâhib oldukları anlaşılmaktadır.
Eski Mısırlılar gök olayları hakkında geniş mâlumâta sâhiptiler. Yıldızlar konusunda çok geri olmalarına rağmen, Ayın periyodik olarak gösterdiği safhaları göstermişler ve güneşin hareketlerini dikkatle inceleyerek bir yıl içindeki yükselme ve alçalmalarını tesbit etmişlerdir. Ayrıca 4 yön üzerinde kesin bilgi sâhibiydiler. 365 günlük ve 12 aya bölünmüş bir güneş takvimini kullanmışlardır. Bu takvim M.Ö. 4200 yıllarına kadar uzanmaktadır.
Mezopotamya’da ise, Eski Mısır medeniyetiyle çağdaş olan hayli ileri bir medeniyet yaşanmıştır. Sümer, Bâbil kavimleri bilhassa matematik ve astronomide Mısırlıları geçerek matematikte 60’a kadar ondalık sistemi, yukarısı için 60 tabanlı sistemi kurmuş ve kullanmışlardır. Ayrıca çarpma, bölme, kare, karekök ve küpkök cetvelleri hazırlamışlardır. Dâireyi 360 dereceye bölerek gök mekaniği hesaplarında faydalanmışlar, bir günü 24 eşit zaman birimine, bunu da 60 eşit parçaya ayırmışlar, M.Ö. 4700 yıllarına kadar çıkan bir takvim kullanmışlardır. Sümer-Bâbil Kavimleri Takvimi adıyla bilinen bu takvimde bir yıl 29 ve 30 günlük 12 kamerî aya ve 354 güne bölünmüştür. Ayrıca güneş yılının bundan uzun olduğunu gördüklerinden her üç yılda bir kamerî takvime bir ay ilâve etmişlerdir.
Sümer ve Bâbil kavimleri yıldız hareketlerinin insanların hareketlerine etkili olduklarına inanarak bu yolda çalışmışlar, ayrıca güneşin, ayın ve gözleyebildikleri 5 gezegenin hareketlerini özel fen âletleriyle tâkib ederek, hesaplarını çıkarmışlar, güneş ve ay tutulmalarını önceden tahmin etmişlerdir.
Bütün bunlar ve bâzı tıp-eczâcılık bilgileri ile cebiri hatırlatan temel bilgiler, Mezopotamya kavimlerinin bıraktığı çivi yazılı killi topraktan mâmul kabartmalardan anlaşılmaktadır.
Eski İyonya ve Yunan’da ilmî çalışmaların temelini Mısır ve Mezopotamya kavimlerinden istifâde ederek kuran Thales, bâzı astronomi bilgileri ve matematikte üçgenlerin alanlarını hesaplama işlemini ifâde eden teoremi ortaya koymuştur. Mısır ve Bâbil kaynaklarından geniş şekilde faydalanan bir başka bilgin Phythagorius, hipotenüs karesi ile ilgili problemi açıklamış, sayılar üzerinde çalışmıştır. Her bilgiyi ve bu arada astronomiyi de akılla ölçmeye ve aklî delil ve îzahlara dayandırmakta oldukça ileri giden İyon ve Yunan bilginleri, “tanrı, kâinâtın yaratılışı, hayat” gibi konularda da aynı yolu tutup, her şeyi akılla çözmeye kalkışmışlar ve böylece eski Yunan felsefesi ortaya çıkmıştır. Ayrıca coğrafya dalında Miletoslu Hekataios, tıp ve anatomi dalında da Galen (Calinos)in fikirleri Orta Çağda Avrupa’da mûteber tutulmuştur.
Atina’da ilim hayatı denilince akla felsefe gelir. Asırlar boyunca bu sâhada yapılan ısrarlı çalışmalar; Aristo, Eflatun, Sokrat gibi filozofun yetişmesine sebeb olmuştur. Bunların ve öğrencilerinin kurduğu felsefe ekollerinin gittikçe yaygınlaşması netîcesinde ilk çağlarda ilim üzerinde yapılan çalışmalar, daha çok felsefî mâhiyete dönüştü. Bilhassa Yunan ve Roma’da bir çok filozoflar, beğendikleri düşünceleri hakikat olarak anlatıyorlar, yaldızlı ve heyecan verici sözlerle insanları kandırıyorlardı. Felsefe netîcede, sırf akla dayandığı için eski Yunan felsefesi başlıbaşına bir ilim değildi. Ayrıca Eflatun gibi felsefecilerin, ilmi, peygamberlerden ve onların bildirdikleri kitaplardan aldığını İslâm âlimleri kitaplarında bildirmişlerdir.
Ortaçağda Avrupa, ilim ve medeniyet bakımından tamâmen karanlık bir devir yaşamıştır. Bu zamanda insanların, her sâhadaki ilim ile uğraşabilmesi, Hıristiyan papazlarının tekelindeydi. Onlar bu hususta kimseye izin vermiyorlardı. Avrupalılar, dünyâ tepsi gibi düz, etrâfı duvar çevrili zannederken; Müslümanlar, yer küresinin yuvarlak olup döndüğünü buldular. Galileo (1564-1642) İslâm âlimlerinin kitaplarından okuyarak öğrendiği, “Dünyânın yuvarlaklığı ve batıdan doğuya doğru döndüğü” hakîkatını söyleyince, papazlar tarafından aforoz edilmiş, hapsedilerek öldürülmesine karar verilmişti. Kopernik (1473-1543) ve Newton’un (1642-1727) başına gelenler de bundan az değildir.
Avrupa’da ancak mîlâdî 1500 yıllarından sonra ilmî çalışmalara başlanmıştır. Çünkü onlar bu sıralarda, harpler ve çeşitli sebeplerle Müslümanlarla sık sık temaslarda bulunmuşlar, onları yakından görerek ahlâkına, ilim ve medeniyetlerine hayrân kalmışlardır. Sulh zamanlarında İslâm ülkelerini ziyâret ederek gördüklerini, kendi memleketindeki insanlara, bilmedikleri ve hiç duymadıkları şeyleri anlatmışlardır. Temizliği, hastalıkların tedâvisini bilmeyen Avrupalılar, Müslümanların kurdukları hastahânelerde tedâvi olmaya gelmişlerdir. Nitekim Fransız İmparatoru Napolyon, 1798’de Mısır’daki Akka Kalesini kuşattığı zaman, askerleri arasında başgösteren çiçek hastalığından kurtulmak için, biraz önce savaştığı Müslüman Türklerden yardım dilemiştir. Merhamet isteyen, düşmanının bile yardımına koşan Müslüman Türk hekimleri, Fransız askerlerini bu felâketten kurtarmışlardır. Târih kitapları, bunun gibi pekçok olayı yazmaktadır. Aynı çağda Müslümanlar, her türlü ilimde, fen ve sanatta en yüksek medeniyet eserleri meydana getirmişlerdir. Ayrıca Emevîler İslâm dînini, İspanya’dan, Avrupa’ya soktu. Fas, Kurtuba ve Gırnata üniversitelerini kurup, batıya ilim ve fen ışıkları saldı. Hıristiyanlık âlemini uyandırıp, bugünkü ilim ve teknikteki ilerlemenin temelini attı. Dünyâ yüzündeki ilk üniversitenin, Fas’ın Fez şehrinde bulunan Kayrevan Üniversitesi olduğu bütün ansiklopedilerde yazılıdır. Bu üniversite 859 (H.244) yılında kurulmuştur.
Endülüs Sultanı III. Abdurrahmân (M.829-903) kendisi ve devlet adamları ilim ve edep sâhibiydiler. Âlimlere ve ilme çok kıymet verirdi. Bunun için Endülüs’te ilim ve fen çok ilerledi. Saray ve devlet dâireleri birer ilim yuvası oldu. Her memleketten ilim öğrenmek isteyenler akın akın Kurtuba’ya geldiler. Kurtuba’da büyük ve mükemmel bir tıp fakültesi kuruldu. Avrupa’da ilk yapılan tıp fakültesi budur. Avrupa kralları ve devlet adamları, tedâvi için Kurtuba’ya gelir; gördükleri medeniyete, güzel ahlâka, misâfirperverliğe hayran kalırlardı. III. Abdurrahmân ayrıca 600.000 kitap bulunan bir kütüphane de yaptırdı. Kurtuba’da çok sayıda derin âlimler yetişti. Osmanlı Türkleri, İslâm dînini doğudan, Avrupa’nın ortalarına kadar yaydılar, ilimde ve teknikte, bütün dünyâya ışık tutan muazzam medeniyet eserleri meydana getirdiler.
Avrupalılar, Müslümanlarla olan bu temasları sonucunda, dinlerinin yanlışlıklarla ve hurâfelerle dolu olduğunu, ilimde ve teknikte çok gerilerde bulunduklarını anladılar. Papazların halk üzerindeki nüfûzunu azaltmak ve dinlerini hurâfelerden kurtarmak için reform (dînî değişiklik) hareketlerine giriştiler. Bu hususta 1555’te Martin Luther’in ve Calven’in öncülük yaptığı pek meşhurdur. Bunun yanında fen bilgilerinin çoğunu ve hepsinin temelini İslâm kitaplarından öğrenen Avrupalılar, ilimde ve sanatta Rönesans hareketi adı altında bir takım yeniliklere başladılar.
Hâlbuki bütün ortaçağ boyunca İslâm âlemi ilmin, sanatın, fen ve tekniğin merkezi olmuştu. Matematik, fizik, kimyâ, tıp, astronomi ilimleri ve bunların dalları üzerinde birçok eserler yazılmış ve o günün eğitim müesseseleri, üniversiteleri olan medreselerde ders kitabı olarak okutulmuştur. Bu ilimleri Avrupalılar, İslâm memleketlerinde okuyup tahsil ettikten sonra öğrenmişlerdir. Bu çağda Müslümanların ilme hizmetleri sayılamayacak kadar çoktur. Avrupa’daki rönesans hareketinin başlaması, Müslümanlardan öğrendikleri ilimler sâyesinde olmuştur. 19. asra kadar Osmanlı medreselerinde fen dersleri okutuluyordu. Aydın din ve fen adamları yetişiyordu. Dünyâya önderlik ediyorlardı. Tanzimatçıların fen derslerini medreselerden kaldırmasıyla bu sâhadaki çalışmalar tamâmen durdu ve batı, doğuyu sür’atle geçti.
18. asrın 2. yarısından îtibâren buharlı gemilerin bulunması, yeni harp vâsıtalarının yapılması ve bunları tâkib eden diğer teknik buluşların ortaya çıkması ile ilimde, teknikte pek sür’atli ve muazzam buluşlar yapıldı. Fizik ve kimyâda, tıpta, astronomide akılları durduracak bu keşifler, yepyeni ufukların açılmasını sağladı. Atomun parçalanıp büyük nükleer güçlerin meydana gelmesi, uzay çalışmalarının başlaması ile yeni bir çağ başladı.
Tavsiye yazı: İslam dininde ilim
Tavsiye Yazı: İslâmiyette İlim Elde Etme Yolları
Tavsiye Yazı: İlmin Kritiği
Tavsiye Yazı: Müslümanların İlme Hizmetleri