Kıyas
Mantıkta kıyas nedir? Kıyas kuralları nelerdir? Kıyas çeşitleri, örnekler ve açıklamalar, kıyas hakkında bilgi.
Kıyas
Zihnin, verilmiş önermelere dayanarak zorunlu olarak bir sonuç çıkarması işlemine kıyas denir. Önceden verilen önermelerin her birine öncül, onlardan zorunlu olarak çıkan önermeye de vargı (sonuç önermesi) denir.
Kıyasta üç terim ve üç önerme bulunur.
- öncül:Bütün insanlar ölümlüdür. (Büyük önerme)
- öncül:Sokrates insandır. (Küçük önerme)
O halde, Sokrates ölümlüdür. (Sonuç önermesi)
Büyük Terim: Büyük önermede ve sonuçta yer alan kaplamı en geniş olan terimdir. Sonucun yüklemini oluşturur.
Küçük Terim: Küçük önermede ve sonuçta yer alır. Sonucun öznesini oluşturur.
Orta Terim: Büyük ve küçük önermede yer alan terimdir. Sonuçta yer almaz.
Büyük Önerme: Büyük terim ve orta terimden oluşan öncüldür.
Küçük Önerme: Küçük terim ve orta terimden oluşan öncüldür.
Vargı (Sonuç önermesi): Küçük ve büyük terimden oluşan önermedir.
Kıyasın Kuralları
- Her basit kıyasta büyük, küçük ve orta terim olmak üzere üç terim bulunmalıdır.
Terimler üçten az olursa o kıyas ya yanlıştır ya da düzensizdir. Fazla terim varsa kıyas bileşik kıyastır.
- Orta terim sonuçta bulunmamalıdır.
- Orta terim, öncüllerde en az bir kere tüm kaplamı ile alınmalıdır.
- Yargıda hiçbir terimin kaplamı öncüllerdeki terimlerin kaplamını aşmamalıdır.
- Sonuç daima öncüllerden zayıf olana bağlıdır. Eğer öncüllerden birisi tikelse sonuç tikel; birisi olumsuzsa sonuç da olumsuz olur.
***Hiçbir insan ölümsüz değildir. (I. öncül-olumsuz)
***Ahmet de insandır. (II. öncül)
O halde Ahmet de ölümsüz değildir. (Vargı-olumsuz)
- iki olumsuz öncülden bir sonuç çıkmaz.
Hayvan bitki değildir. (I. öncül)
Bitki cansız değildir. (II. öncül) gibi. - İki tikel öncülden sonuç çıkmaz.
Bazı insanlar öğrencidir. (I. öncül)
Bazı öğrenciler çalışkandır. (II. öncül) gibi. - Öncüller olumlu ise sonuç olumsuz olamaz.
- Basit Kıyas (Kategorik Tasım)
Basit (kategorik) önermelerden kurulu kıyastır.
- Kesin Kıyas
Sonuç önermesinin öncüllerde anlam bakımından bulunup şeklen bulunmadığı kıyastır.
ÖRNEK:
Bütün insanlar duyguludur.
Ali insandır.
O halde Ali de duyguludur.
- Zincirleme Kıyas
Art arda gelen birçok basit kıyastan oluşur. Birinci kıyasın sonucu onu izleyen kıyasın öncüllerinden biri olur.
ÖRNEK:
Bütün güçlü insanlar mutludur.
Bütün gençler güçlü insanlardır.
O halde, bütün gençler mutludur.
Bütün gençler mutludur.
Bütün yaşama sevinci duyan insanlar gençtir.
O halde, bütün yaşama sevinci duyan insanlar mutludur.
Bütün yaşama sevinci duyan insanlar mutludur.
Bütün doğayı seven insanlar yaşama sevinci duyar.
O halde, bütün doğayı seven insanlar mutludur.
ÖRNEK:
Bu çocuk yaramazlık yapıyor.
Yaramazlık yapan eğitimsizdir.
Bu çocuk eğitimsizdir.
Bu çocuk eğitimsizdir.
Eğitimsiz olan mutsuzdur.
Bu çocuk mutsuzdur.
Bu çocuk mutsuzdur.
Mutsuz olan karamsardır.
O halde, bu çocuk karamsardır.
- Sorit
Zincirleme kıyasın bir türü olarak sorit, zincirleme kıyasın tekrar eden önermelerinin çıkarılması ile yapılır.
ÖRNEK:
Bu çocuk yaramazlık yapıyor.
Yaramazlık yapan eğitimsizdir.
Eğitimsiz olan mutsuzdur.
Mutsuz olan karamsardır.
O halde, bu çocuk karamsardır.
- Entimem (Örtülü Kıyas, Eksik Önermeli Kıyas, Kısaltılmış Kıyas)
İfadesi eksik, zihindeki tasarımı tam olan kıyastır. Konuşma dilinde sık rastlanan bir kıyas türüdür.
ÖRNEK:
“Düşünüyorum, o halde varım.” cümlesi bu tür bir kıyası ifade eder. Zihindeki tam şekli şudur:
Bütün düşünenler vardır. Ben düşünüyorum. O halde ben de varım.
- Bileşik Kıyas (Kategorik Olmayan Tasım)
Öncüllerden en az birinin, basit önerme olmadığı kıyaslara denir.
- Koşullu Kıyas
Koşullu önermelerle kurulan kıyastır.
İkiye ayrılır:
- Bitişik Koşullu Kıyas
ise (-se; -sa) bağlacı ile kurulmuş önermelerle oluşturulan kıyastır.
Bu kıyaslarla ikinci öncül birinci öncülün ön bileşinini veya art bileşenini onaylar veya onaylamaz.
ÖRNEK:
Ön Bileşeni Onaylıyor (Evetliyor)
Ne zaman rüzgar eserse deniz dalgalı olur.
Rüzgar esiyor.
O halde deniz dalgalı olacaktır.
Art Bileşeni Onaylıyor (Evetliyor)
Ne zaman rüzgar eserse deniz dalgalı olur.
Deniz dalgalıdır.
O halde rüzgar esmektedir.
Ön Bileşeni Onaylamıyor (Reddediyor)
Ne zaman rüzgar eserse deniz dalgalı olur.
Rüzgar esmiyor.
O halde deniz dalgalı değildir.
Art Bileşeni Onaylamıyor (Reddediyor)
Ne zaman rüzgar eserse deniz dalgalı olur.
Deniz dalgalı değildir.
O halde rüzgar esmiyordur.
- Ayrık Koşullu Kıyas
Bu tür kıyaslarda birinci öncülü meydana getiren önermeler birbirine “veya” “ya da” eklemleriyle bağlanmışlardır. Burada da ikinci öncül birinci öncülün bileşenlerini onaylar veya onaylamaz.
ÖRNEK:
Ön Bileşeni Onaylıyor (Evetliyor)
Bu çocuk uslu ya da yaramazdır.
Bu çocuk usludur.
O halde bu çocuk yaramaz değildir.
Art Bileşeni Onaylıyor (Evetliyor)
Bu çocuk uslu ya da yaramazdır.
Bu çocuk yaramazdır.
O halde bu çocuk uslu değildir.
Ön Bileşeni Onaylamıyor (Reddediyor)
Bu çocuk uslu ya da yaramazdır.
Bu çocuk uslu değildir.
O halde bu çocuk yaramazdır.
Art Bileşeni Onaylamıyor (Reddediyor)
Bu çocuk uslu ya da yaramazdır.
Bu çocuk yaramaz değildir.
O halde bu çocuk usludur.
İkilem (Dilemma)
Öncülleri bitişik ve ayrık şartlı önermelerden kurulan kıyastır. İkilemde büyük öncül “ve” bağlacıyla birleştirilmiş iki koşullu önermeden oluşur. Küçük öncül büyük öncülün bileşenlerinin öznelerini veya yüklemlerini onaylar veya onaylamaz. Sonuç buna bağlı olarak olumlu veya olumsuz önerme olur.
Bu çıkarımın amacı, tartışmada taraflardan birinin karşısındaki kişiyi kendisi için hoş olmayan iki seçenek karşısında bırakarak çıkmaza sokması, yenilgiye uğratmasıdır.
ÖRNEK:
Üst düzeydeki devlet adamlarından biri, değerli ve bilgili bulduğu bir kişiye “kadılık” teklif eder. Fakat bu kişi teklifi reddeder. Bunun üzerine üst düzeydeki devlet adamı “Yalan söylüyorsun, yapabilirsin.” deyince diğeri ikileme başvurur ve der ki:
Ben doğru söylüyorsam kadılık yapamam ve yalan söylüyorsam kadılık yapamam.
Doğru ya da yalan söylüyorum.
O halde ben kadılık yapamam.
***********
Benzer Yazıları Okumak İçin Tıklayınız