Sual: Şemsi seneler nasıl kameri seneye çevrilir? Misaller vererek anlatır mısınız?
Cevap: Zaman ölçmek için kullanılan zaman ölçü birimlerinden birisi (sene)dir. Uzunluk bakımından 2 türlü sene vardır: Şemsi sene ve Kameri sene. Şemsi sene, güneş senesi olup Erd küresinin güneş etrafında bir devir yaptığı zamandır. 365,242 vasati (ortalama) güneş günüdür. Kameri sene; ay küresinin, Erd küresi etrafında 12 kere döndüğü zaman olup 354,367 vasati (ortalama) güneş günüdür. Güneş yılı, kameri yıldan 10,875 gün daha uzundur.
Mebde [başlangıç] zamanına göre, 2 türlü sene kullanılmaktadır. Miladi sene, hicri sene. Miladi sene, Îsâ aleyhisselâmın doğum günü zannedilen zamandan başlar ise de, Fransa kralı 9. Şarl’ın 970 [m. 1563] senesinde, yıl başının 1 Ocaktan [Kanun saniden] başlamasını emrettiği, Hasib Bey’in (Kozmoğrafya) kitabında yazılıdır. Hicri sene, Peygamberimizin “sallallâhü aleyhi ve sellem” Medine’ye hicret ettiği seneden başlamaktadır. Hicri şemsi senenin mebdei, Medine’ye girdiği efrenci Eylül ayının 20., rumi Eylül ayının 7. pazartesi günü olduğu, 1310 [m. 1893] tarihli Ebüzziya takviminde uzun yazılıdır. Acemlerin şemsi senesi, bundan 6 ay evvel, yani martın 20. günü olan mecusi bayrâmında başlamaktadır. Hicri kameri senenin mebdei, aynı senenin Muharrem ayının 1. Cuma günü olup efrenci Temmuz ayının 16. günüdür. Peygamberimizin “sallallâhü teâlâ aleyhi ve sellem” hicreti miladın 622. senesinde oldu.
621. sene tamam olduktan 196 gün [0,54 sene] sonra hicri kameri yılbaşıdır. 262 gün [0,72 sene] sonra da, hicri şemsi yılın mebdeidir. Hicri şemsi yılın mebdei, hicri kameri yıl mebdeinden 66 gün [0,18 sene] sonra olmaktadır. Hicri şemsi sene adedine 0,18 ilave edince, hicri şemsi sene adedi de 16 Temmuzdan başlamış oluyor. Senede 10,875 günlük farktan dolayı, şemsi sene 32,5 olunca, kameri sene 33,5 oluyor. Kameri sene adedi, 32,58 / 33,58 = 0,97023 ile çarpılınca, şemsi sene olur. Hicri şemsi sene adedi 33,5 / 32,5 = 1,0307 ile çarpılınca, kameri sene adedi olur.
1404 kameri senesi başına rastlayan hicri şemsi seneyi bulalım: Bir senenin başı, bir evvelki senenin sonu olduğu için ve şemsi sene de, 16 Temmuzda başlamış olsaydı, şemsi sene miktarı 1403 x 0,97023 = 1361,23 olurdu. Şemsi sene, 16 Temmuzdan 0,18 sene sonra başladığı için, bundan 0,18 sene çıkarılınca, 1362 senesinin 0,05 x 12 = 0,6 (1. ayının) 0,6 x 30 = 18. günü olur.
1362 hicri şemsi sene başına rastlıyan kameri senenin kaç olduğunu bulalım: Kameri sene de 20 Eylülde başlamış olsaydı 1361×1,0307=1402,78 olurdu. Bundan 0,18 fazlası, 1403 senesinin 0,96 x 12 = 11,52 (12. ayının) yarısı olur.
1984 miladi senesi başında hicri senelerin kaç olduklarını bulalım: 1984 miladi senesi başına rastlıyan hicri şemsi sene 1984 – 622 = 1362’dir. 20 Eylül ile 1 Ocak arası 103 gün [0,28 sene]dir. 1362 şemsi sene başında kameri senenin 1402,96 olduğunu yukarda bulmuştuk. Kameri sene de 1402,96 + 0,28 = 1403,24 olur ki 1404 kameri senenin 0,24 x 12 = 2,88 (3. ayının) 0,88 x 30 = 26,4 (27. günü) olur.
Sual: Kameri seneyi, miladiye nasıl çeviririz?
Cevap: 1404 hicri kameri senesi başına rastlayan miladi seneyi bulalım: 1403 x 0,97023 = 1361,23 16 Temmuzdan başlayan hicri güneş senesi olur. 1361,23 + 621,54 = 1982,77 olur ki 1983 senesinin 0,77 x 12 = 9,24 (10. ayının) 0,24×30=7,2 8. günüdür.
Sual: Hicri sene başının hangi gün olduğunu nasıl buluruz?
Cevap: Muharremin 1. gününü bulmak için sene adedi, 5 ile çarpılır [darb edilir]. Bulunan aded, 8’e bölünür [taksim olunur]. Bâkî [kalan sayı], perşenbeden itibaren gün adedini gösterir. Mesela [1357] senesi Muharremi ibtidası: 1357’nin 5 misli 6785’dir. Bunun 8 ile taksiminden 1 kalır. Muharremin başı perşenbedir.
Sual: Herhangi bir arabi ayın ilk günü nasıl bulunur?
Cevap: Işık usulü ile bulunur. Sene adedinden bir noksanı, 4,367 ile çarpılır [darb edilir]. Bulunan adedin tam sayısına, aranılan aya mahsus rakam ilave edilir. Çıkan mecmu [toplam], 7’ye taksim edildiğinde, kalan [Bâkî], Cumadan itibaren gün adedi olur.
12 Arabî ayın her birine mahsus rakamlar, şu beytteki 12 kelimenin birinci harfleridir. Her büyük harf, (Ebced hesabı) ile bir adedi gösterir:
Hilmi Bu Dünyaya Hiç Zahmet Etme!
Cemâl-i Dünyayı, Vefasız Zen Buldu Cümle.
Beytteki 12 büyük harfin sıraları, 12 Arabî ayın, Muharremden itibaren sıralarına göredir. Her harf, aynı sıradaki ayın hususi numarasıdır.
(Ebced hevvez hutti) kelimelerindeki harflere (Huruf-i cümmel) denir. Bu kelimeler de:
E=1, b=2, c=3, d=4, he=5, v=6, z=7, hu=8, t=9, i=10 dur. Buna göre, yukarıdaki beytte kelimelerin birinci harfleri:
Hilmi=8=Muharrem
Bu=2=Safer
Dünyaya=4=Rebiul-evvel
Hiç=5=Rebîülâhir
Zahmet=7=Cemazil-evvel
Etme=1=Cemazil-ahir
Cemali=3=Recep
Dünyayı=4=Şaban
Vefasız=6=Ramazan-ül-mübarek
Zen (kadın)=7=Şevval
Buldu=2=Zil-kade
Cümle=3=Zilhicce
aylara mahsus rakamları gösterir.
Mesela [1362] senesi, Zıll-kade ayının 29. gününü bulalım:
1361 adedini, 4,367 ile darb edelim, 5943 olur. Buna 2 ilave edelim. Çünkü, Zilkadeye mahsus aded 2’dir, 5945 olur. Bunu 7’ye bölünce, 2 artar. Demek ki Zil-kadenin 1. günü, Cumadan başlayarak, 2. gün imiş. Yani cumartesi imiş. 29. gün de, tabiî yine cumartesidir. Hüseyin Hilmi Işık’ın “rahmetullahi teâlâ aleyh” bulmuş olduğu bu usûl, pek katî ve hassastır.
Kamer, güneşin ve yıldızların, şarktan garba doğru olan, günlük hareketlerine iştirak ettiği gibi [s.182], Erd etrafında garbdan şarka doğru da hareket etmektedir. Bu hareketi, güneşin garbdan şarka doğru olan senelik hareketinden daha süratlidir. Kamer, bu hareketinde bir devrini 27 gün 8 saatte tamamlamaktadır. Bu sebep ile günlük devrini yıldızlardan 50 dakika 30 saniye sonra tamamlar. Güneş ise, günlük hareketini 4 dakika sonra tamamlamaktadır. Bunun için kamer, bir evvelki güne nazaran, güneşten daha sonra Nısf-ün-nehara gelir ve 1. gece güneşten 45 dakika sonra gurub eder. Kamer, yer küresinin etrafında dönerken, mahrekinin bulunduğu müstevi ile husuf müstevisi arasında takriben 5 derecelik bir zaviye vardır. Her devrinde, bir kere, ay ile güneş, yer küresinin aynı tarafında olarak, üçü bir doğrultuda bulunuyorlar. Bu hâle (İctimaı neyireyn=Conjunction) denir. Bu hâlde iken, kamerin bize karşı olan yüzü karanlık oluyor. Ayı göremiyoruz. Bu zamana (Muhak) denir. Muhak zamanı Sâbit değildir. 28 saat ile 72 saat arasında değişmektedir. Osmanlı âlimlerinin takvimlerinde Âzami olarak 3 gün [72 saat] hesap edildiğini görüyoruz. İctima vakti, Muhak zamanının tam ortası olup ilmi takvimlerde her ay için yazılıdır. Erd da güneş etrafında hareket ettiği için, 2 ictima vakti arasındaki zaman, 29 gün 13 saat olmaktadır. İctima vaktinde, şems ile kamer, aynı vakitte Nısf-ün-nehardan geçmektedir. İctima vaktinden 8 derece [takriben 14 saat] geçmeden evvel, yani Erd ile kameri ve Erd ile şemsi birleştiren, 2 yarım doğru arasındaki (Beynunet=Elongation) zaviyesi 8 dereceden [14 saatten] az iken, hilal hiçbir zamanda, hiçbiryerde görülemez. Âzami 18 derece olunca, ay muhaktan kurtulup, güneş batarken, 45 dakika içinde batı tarafında üfuk hattı üzerinde, yeni ayın hilali görünür. Fakat, 57 dakika (İhtilaf-ı manzar)ından dolayı, ufka 5 derece yaklaşınca görülemez. Muhaktan kurtulduğu vakit, hangi memlekette güneş batmakta ise, o tul derecesindeki memleketlerden hilal görülür. Sonraki saatlarda veya gecede, bunların garbındaki memleketlerde de, güneşin gurubundan sonra görülebilir. Mesela, Receb ayı başlayacağı zaman, ictima vakti, 14 Mayıs 1980 çarşamba günü Türkiye [İzmit’in mahalli] saati ile 15 dedir. Hilalin ilk görünmesi, perşenbe günü 5’ten evvel olamaz. Osmanlı âlimlerinin kabul ettiği gibi, bu zaviye 18 derece, yani 1,5 günlük zaman olunca, hilalin ilk görünmesi 16 Mayıs Cuma günü saat 3 de olacaktır. Cuma günü güneşin batması, İstanbul’da 19.20 de olduğu için, güneşin batması 16 saat önce olan, yani İstanbul’un 240 derece veya Londra’nın 270 derece doğusunda bulunan Amerika’nın Chicago şehrinde ve batısındaki yerlerde, Cuma günü [Cumartesi gecesi] güneş batarken hilal görülebilecektir. Mayısın 17. Cumartesi günü, Recebin 1. günü olacaktır. 270 dereceli tul dairesinin şarkındaki memleketlerde, bu gece görülemez. Geceler, gurub zamanında, bu gecelerin gündüzleri, gece yarısı başlamaktadır. Bu hesaplar, kameri ayın başladığı vakti bulmak için değildir. Hilalin görülebileceği geceyi anlamak içindir. İmâm-ı Sübki de böyle buyurdu. İmâmin sözünü tersine çevirenlere aldanmamalıdır. (Tahtavi ve Şernblali haşiyeleri).
İbni Âbidin, 1. cilt, 289. sayfada, kıble tayinini bildirirken, diyor ki: (Ramazan-ı şerifin 1. gününü anlamakta takvimlere güvenilmemelidir, buyurdular. Çünkü oruç, gökte yeni ayı görmekle farz olur. Peygamberimiz “sallallâhü aleyhi ve sellem” (Hilali görünce oruca başlayınız!) buyurdu. Halbuki hilalin doğması, görmekle değil, hesapladır ve hesap sahih olup hilal, hesabın bildirdiği gecede doğar. Fakat, o gece görülmeyip, bir gece sonra görülebilir ve oruca, hilalin doğduğu gece değil, görüldüğü gece başlamak lâzımdır. Çünkü, İslamiyet böyle emir buyurmuştur). Semada, Ramazan-ı şerif hilalini aramak, bir ibâdettir. Görülüyor ki Ramazan-ı şerif başlangıcını önceden haber vermek, İslamiyeti bilmemek alâmetidir. Kurban bayrâmının 1. günü de, Zilhicce ayının hilalini görmekle anlaşılır. Zilhicce ayının 9. Arefe günü, hesapla, takvimle anlaşılan gün veya bundan bir gün sonra olur. Bundan bir gün önce Arafata çıkanların hacları sahih olmuyor. Hiçbiri hacı olamıyor.
Arabî ayın ilk gününü bulmak için, (Mârifetname) ve (Acayibü’l-mahlukat) kitaplarında da, birbirlerinden başka usûller ve cedveller yazılıdır. İkincisinde ayrıca diyor ki İmâm-ı Cafer Sâdık “rahmetullahi teâlâ aleyh” buyurdu ki her sene Ramazan-ı şerifin 1. günü, bir evvelki senedeki Ramazanın 1. gününden başlayarak sayılan, haftanın 5. günüdür.
Ahmed Ziya Bey’in kitabındaki Uluğ Bey’in cedveli ve bunun kullanılması, aşağıda bildirilmiştir.
Herhangi bir Arabî ayın 1. gününün hangi gün olduğunu bulmak için muhtelif usuller vardır. Bunların en sahihi, Uluğ Bey’in bildirdiği usuldur. Bu usule göre, evvela, hicri senenin 1. ayı olan Muharrem ayının 1. günü bulunur. Muharrem ayının 1. gününü bulmak için, bilinen hicri sene sayısı dâima 210 adedine bölünür. Bu taksimin bakisinin, yani kalanının birler basamağındaki (en sağdaki) rakam bakiden çıkarılır. Kalan sayı 1. cedvelde, 1. sütunda, yani Bâkî sayısının birler basamağı atılmış hâli sütununda bulunur. Buradan sağa doğru gidilir. Cedvelin 1. satırındaki birler basamağındaki rakamdan da, aşağı doğru gidilir. İkisinin kesiştiği yerdeki rakam, pazardan itibaren sayılarak, Muharremin 1. günü olur. Mesela, 1316 hicri senesinin Muharremin 1. gününü bulmak için, = dur. Bâkî [kalan] 56’nın birler basamağındaki 6 rakamı 56 dan çıkarılınca 50 kalır. 1. sütundaki 50’den sağa gidilince, 6 rakâmına ait sütunda 1 bulunur. Sene başının pazar günü olduğu anlaşılır. Herhangi bir ayın birinci gününü bulmak için, önce bu senenin 1. günü bulunur. 2. cedvelde, Muharrem hizasındaki yani 1. satırdaki sene başı günü rakâminın bulunduğu sütunda, aranılan ay hizasındaki rakam, bu ayın birinci gününün pazardan itibaren sayısı olur. Mesela, 1316 senesi Ramazan ayının ilk gününü bulalım: Bu senenin başı pazar günü, yani haftanın 1. günü olduğu için, 2. cedvelin 1. satırında 1 rakâmının bulunduğu sütunda, Ramazan hizasında 6 bulunduğundan, Ramazanın 1. günü, pazardan itibaren 6. Cuma günüdür.
Hak tecellî eyleyince, her işi asan eder,
halk eder esbabını, bir lahzada ihsan eder.