Ma’mûller iki kısımdır:
1- Doğrudan ma’mûl olanlar ( 25 tane ) (المعمول بالأصالة ):
a) Merfû (9 tane)
b) Mansûb (13 tane)
c) Mecrûr (İsimlere mahsus) (2 tane)
d) Meczûm (Fiillere mahsus) (1 tane)
2- Dolaylı Olarak Ma’mûl Olanlar ( 5 tane) (المعمول بالتبعية، التوابع ): Bunların i’râbları metbûlarının irâbları gibi olur.
I – DOĞRUDAN MA’MÛL OLANLAR
A – MERFÛ MA’MÛLLER
Merfû ma’mûller 9 tanedir:
1- Fâil:
رَحِمَ اللهُ تَعَالَى التائِبَ
“Allâh Teâlâ tevbe edene merhamet etti”.
2- Nâib-i Fâil:
رُحِمَ التائِبُ
“Tevbe edene merhamet edildi”.
3- Mübtedâ:
4- Haber:
مُحَمدٌ خاَتَمُ الأَنْبِياَءِ عَلَيْهِمُ الصلاَةُ وَال سلاَمُ
“Muhammed, peygamberlerin sonuncusudur (Salât ü selâm onların üzerine olsun)”.
5- “Kâne” ( كاَنَ ) ve Benzerlerinin İsmi:
كاَنَ اللهُ تَعاَلىَ عَلِيماً حَكِيماً
“Allâh Teâlâ alîmdir, hakîmdir”.
6- “İnne” ( اِنَّ ) ve Benzerlerinin Haberi:
اِنَّ الْبَعْثَ حَقٌّ
“Şüphesiz öldükten sonra dirilmek haktır”.
7- Cinsi Nefyeden “Lâ” ( لاَ)’nın Haberi:
لاَ عَمَلَ مُراَءٍ مَقْبُولٌ
“Riyâkarın hiçbir ameli makbul değildir”.
8- Leyse ( لَيْسَ )’ye Benzeyen “Mâ” ( ماَ ) ile “Lâ” ( لاَ)’nın ismi:
ماَ التكَبرُ لاَئِقاً لِلْعاَلِِم، وَلاَ حَسَدٌ حَلاَلاً
“Âlime büyüklenmek yaraşmaz, hased de helâl değildir”.
9- Basında Nasb ve Cezm Edatlarından Biri Bulunmayan Muzâri Fiil:
يُحِب اللهُ تَعاَلىَ التواَضُعَ
“Allâh Teâlâ, tevâzuu sever”.
B – MANSÛB MA’MÛLLER
Mansûb ma’mûller 13 tanedir:
1- Mef’ûl-i Mutlak:
تُبْتُ تَوْبَةً نَصُوحاً
“Tevbe-i nasûh ile tevbe ettim”.
2- Mef’ûlün Bih:
اُعْبُدْ ◌ِ اللهَ تَعاَلىَ
“Allâh Teâlâ’ya kulluk et”.
3- Mef‘ûlün Fîh:
صُمْ شَهْرَ رَمَضاَنَ
“Ramazan ayında oruç tut”.
4- Mef‘ûlün Leh:
اِعْمَلْ طَلَباً لِمَرْضاَةِ اللهِ تَعاَلىَ
“Allâh Teâlâ’nın rızasını kazanmak için amel et”.
5- Mef ‘ûlün Maah:
يَفْنَى الْماَلُ وَتَبْقَى وَعَمَلَك“
Mal yok olur, amelinle başbaşa kalırsın”.
6- Hâl:
اُعْبُدْ اللهَ تَعاَلىَ خاَئِفاً راَجِي
“Allâh Teâlâ’ya korkarak ve ümitli olarak kulluk et”.
7- Temyîz:
طاَبَ الْعاَلِمُ عِباَدَةً
“Âlim, kulluk bakımından güzel oldu”.
8- Müstesnâ:
يَدْخُلُ الجَْنةَ الناسُ إِلا لْكاَفِرَ
“Kâfir hariç, insanlar cennete girecek”.
9- “Kâne” ve Benzerlerinin Haberi:
كاَنَ الْمَلاَئِكَةُ عِباَدَ اللهِ تَعاَلىَ
“Melekler, Allâh Teâlâ’nın kullarıdır”.
10- “İnne” ve Benzerlerinin İsmi:
إِن السؤاَلَ حَق
“Suâl, haktır”.
11- Cinsi Nefyeden “Lâ”nın İsmi:
لاَ طاَعَةَ مُغْتاَبٍ مَقْبُولَةٌ
“Gıybet edenin hiçbir ibadeti makbul değildir”.
12- Leyse’ye Benzeyen “Mâ” ile “Lâ”nın Haberi:
ماَ الْغِيْبَةُ حَلاَلاً، وَلاَ نَمِيمَةٌ جاَئِزَةً
“Gıybet helal değildir, nemime (lâf taşımak) da caiz değildir”.
13- Basında Nasb Eden Edatlardan Biri Bulunan Muzâri Fiil:
أُحِب أَنْ يغُْفَرَ ذُنُوبِي
“Günahlarımın bağışlanmasını dilerim”.
C – MECRÛR MA’MÛLLER
Mecrûr ma’mûller iki tanedir:
1- Harf-i Cerle Mecrûr Olan Đsim:
اِعْمَلْ بِإِخْلاَصٍ
“İhlâsla amel et”.
2- İzâfetle Mecrûr Olan İsim:
ذَنْبُ الْعَبْدِ يُسَودُ قَلْبَهُ
“Kulun günahı, kalbini karartır”.
D – MECZÛM MA’MÛLLER
Meczûm ma’mûl bir tanedir:
– Başında Cezm Eden Edatlardan Biri Bulunan Muzâri Fiil:
إِنْ تُخْلِصْ يقُْبَلْ عَمَلُكَ
“Eğer ihlâslı olursan, amelin kabul edilir”.
II – DOLAYLI OLARAK MA’MÛL OLANLAR (TÂBİ‘LER)
Dolaylı olarak ma‘mûl olanlar bes tanedir:
1- Sıfat:
اُعْبُدْ ◌ِ اللهَ الْعَظِيمَ
“Yüce Allâh’a kulluk et”.
2- On Harften Biriyle Atfedilen Kelime (Ma‘tûf):
a) Vâv : (وَ)
أُطِيعُ اللهَ وَالرسُولَ
“Allâh’a ve peygambere itâat ederim”.
b) Fâ : (فَ)
فَيَجِبُ تَكْبِيرَةُ الاِفْتِتاحِ فَالْقِياَمُ
“İftitâh tekbiri ve hemen peşinden kıyâm farzdır”.
c) Sümme : (ثمُ)
يَجِبُ الْعِلْمُ ثمُ الْعَمَلُ
“Bilmek, sonra da amel etmek gerekir”.
d) Hattâ : (حَتى)
ماَتَ الناسُ حَتى الأَنْبِياَءُ عَلَيْهِمُ الصلاَةُ وَال سلاَمُ
“İnsanlar öldüler, peygamberler bile”.
e) Ev : (أَوْ)
صَل الضحَى أَرْبَعاً أَوْ ثَماَنِياً
“Kuşluk namazını, dört veya sekiz rekat kıl”.
f) İmmâ : ( إِما )
اِعْمَلْ إِما واَجِباً وَإِما مُسْتَحَبّاً
“Ya vacip ya da müstehap amel yap”.
g) Em : ( أَمْ )
أَرِضاَءَ اللهِ تَطْلُبُ أَمْ سَخَطَهُ
“Allâh’ın rızasını mı, yoksa gazabını istiyorsun?”.
h) Lâ : ( لاَ )
اِعْمَلْ صاَلحِاً لاَ سَيئاً
“Sâlih amel yap, kötü değil!”.
i) Bel : (بَلْ )
اُطْلُبْ حَلاَلاً بَلْ طَيباً
“Helâl, yok hayır, temiz rızık talep et!”.
j) Lâkin : (لكِنْ )
لاَ يَحِل رِياَءٌ لكِنْ إِخْلاَصٌ
“Riyâ helâl olmaz, fakat ihlâs helâl olur”.
3- Te’kîd:
اُطْلُبْ ◌ِ الإِخْلاَصَ الإِخْلاَصَ
“İhlâsı ara, ihlâsı!”.
اُتْرُكْ ◌ِ الذنُوبَ كُلهاَ
“Bütün günahları terk et!”.
4- Bedel:
اُعْبُدْ رَبكَ إِلهَ الْعاَلَمِينَ
“Rabbine, âlemlerin ilâhına kulluk et!”.
أَبْغِضْ◌ِ الناسَ مَنْ عَصَى اللهَ تَعاَلىَ مِنْهُمْ
“İnsanlara, onlardan Allâh Teâlâ’ya isyan edenlere buğz et!”.
اِحْفَظْ◌ِ اللهَ تَعاَلىَ حَقهُ
“Allâh Teâlâ’yı, O’nun hakkını koru!”.
5- Atf-ı Beyân:
آمَنا بِنَبِيناَ مُحَمدٍ عَلَيْهِ الصلاَةُ وَال سلاَمُ
“Peygamberimiz Muhammed (a.s.s.)’e iman ettik”.