Önermeler Arası İlişki
İslâm mantıkçıları önermeler arası ilişkiyi ahkâm-ı kazaya adı altında incelemişlerdir. Hâlidî, önermeler arası ilişki konusunu, çelişik önerme (tenakuz) ve önermelerin düz döndürülmesi (aks) olarak iki başlık altında incelemiştir.
Önermelerde Çelişiklik ve Şartları
Konu ve yüklemleri aynı olan iki önerme, hem nitelik, hem nicelik bakımından birbirlerinden farklı iseler, bu önermeler çelişiktir. Tümel olumlu önermenin çelişiği tikel olumsuz, tümel olumsuz önermenin çelişiği ise tikel olumludur.
Örneğin, “Bütün insanlar ölümlüdür” önermesinin çelişiği, “Bazı insanlar ölümlü değildir” olur. Çelişik önermelerin biri doğru ise diğeri zorunlu olarak yanlıştır.
Yukarıdaki ikinci önerme kesinlikle yanlıştır. Çünkü tümel olumlu önerme doğrudur. Aristoteles’e göre her tasdikin karşı olan bir inkarı, her inkarın da bir karşı tasdiki vardır. Tasdikin ve inkarın bu karşı oluşları çelişme olarak adlandırılır. Çelişme adı verilen bu karşı olma bütün olarak alınan, bütüncül bir konuyu ifade eden bir tasdikin, bütün olarak alınmamış olan aynı konuyu ifade eden bir inkara karşı olmasıdır.
Ebherî çelişkiyi; “Zeyd yazıcıdır” ve “Zeyd yazıcı değildir” ifadesindeki gibi, “özü gereği biri doğru, diğeri yanlış olan iki önermenin olumluluk ve olumsuzluk açısından farklı oluşudur”, şeklinde tarif etmektedir.
Ahmet Cevdet Paşa çelişkiyi; “iki önermenin olumluluk ve olumsuzluğu (nitelik) yönünden birbirinden farklı olmasıdır ki bu farklılık (konu ve yüklemleri bir olan) o iki önermenin birinin doğru, diğerinin yanlış olmasını gerektirir” şeklinde tarif etmiştir. Hâlidî ise çelişkiyi lugatta; “Bir şeyin varlığı veya yokluğu anlamında bir şey” olarak tarif etmektedir.
Müellifimiz çelişik önermeleri şöyle detaylandırmaktadır: Bu önermeler ister müfret, isterse önerme şeklinde olabilir. Müfrede örnek; “Bekir” gibi. Bunun çelişiği “Bekir değildir.” Önermeye örnek; “Bekir ayaktadır.” Çelişiği de “Bekir ayakta değildir”, gibi. Hâlidî mantıkçıların çelişik cümleyi tarifini de şöyle izah etmektedir: Çelişik cümle, iki cümlenin birbirine olumlu ve olumsuz açıdan ihtilaflı olmasıdır. Yani eğer biri doğru ise diğerinin yanlış olması gerekir. Aksi de aynı şekilde.
Hâlidî çelişik önermeleri konusu şahsi olması, belirsiz (mühmel) olması, tümel olumlu ve tümel olumsuz olması yönünden şöyle değerlendirmektedir:
- Önermenin konusu şahsi (tekil) ise:
Örnek; Bekir yazıcıdır. (olumlu şahsi), bunun çelişiği;
Bekir yazıcı değildir. (olumsuz şahsi) Şahsi çelişik önermenin karşıt önermelerden farkı, karşıt önermelerin, konusu ve yüklemi aynı olan iki tümel önermenin nitelik bakımından farklı olmasıdır.
Örnek;
Bütün insanlar ölümlüdür. (Doğru)
Hiçbir insan ölümlü değildir. (Yanlış)
Örneklerden de gördüğümüz gibi şahsi (tekil) önermenin olumsuzu yanlış değildir. Çünkü Bekir yazıcı olmayabilir. Fakat karşıt önermenin olumsuzu yanlıştır. Çünkü ölümlü olmayan hiçbir insan yoktur. Ancak burada şunu ifade etmeliyiz; karşıt önermelerde, birinci önerme doğru ise, onun karşıtının yanlış olduğunu söyleyebiliriz. Fakat, birinci önerme yanlış ise, onun karşıtının doğru veya yanlış olduğunu söyleyemeyiz. Kaldı ki karşıt önermelerde bazen iki önerme de doğru veya yanlış olabilir.
Mesela, “Bütün insanlar öğretmendir“,
“Hiçbir insan öğretmen değildir“, gibi. Önermenin ikisi de yanlıştır. Ancak çelişik önermelerin ikisi birden doğru veya ikisi birden yanlış olmaz. Biri doğru ise diğeri zorunlu olarak yanlış olur.
- Önerme belirsiz (mühmele) ise:
Bu önermelerin başında hepsi, her ve bazı gibi herhangi bir şey yoktur. Yani önermenin bütününü kapsayan bir tanım yoktur. Eğer kendisi olumlu ise onun zıddı olumsuz olur.
Örneğin; “İnsan canlıdır” dediğimizde, bu önerme belirsiz ve olumludur. Çünkü başında bir şey yoktur. Onun zıddı ise, “İnsan canlı değildir” olur. Aksi de aynı şekilde.
- Önerme tümel olumlu ise:
Örnek;
Bütün insanlar canlıdır. (tümel olumlu), çelişiği ise tikel olumsuz olur;
Bazı insanlar canlı değildir.
Burada birinci önerme doğru, ikincisi yanlıştır.
- Önerme tümel olumsuz ise:
Tümel olumsuz bir önermenin çelişiği tikel olumludur. Çünkü olumsuzun çelişiği olumludur. Tümelin çelişiği ise tikeldir.
Örnek;
Hiçbir insan canlı değildir. (tümel olumsuz), çelişiği ise olumludur;
Bazı insanlar canlıdır. (tikel olumlu)
Burada da birinci önerme yanlış, ikinci önerme doğrudur.
Benzer Yazıları Okumak İçin Tıklayınız