FERAİZ HESAPLARI
Feraiz problemlerini çözebilmek için, bundan evvelki maddede bildirilmiş olan 10 bilgiyi iyi anlamak ve ezberlemek lâzımdır. Kurân-ı Kerîmde açıkça emredilmiş olan, yukarıda, 2. numarada yazılı, 6 farzdan, nısf, rubu, sümün cinslerine (1. nev’), sülüsan, sülüs ve südüs cinslerine (2. nev’) denir. Feraiz hesabı 2 kısma ayrılır:
BİRİNCİ KISIM: Ashâb-ı feraiz ve asabe, birlikte mevcuttur. Bu kısımda 5 hal olabilir:
1 — Nısf, 2. nev’ ile birlikte bulunursa, miras 6’ya bölünür. Buna, meselenin [problemin] aslı 6’dan oldu denir.
Mesela, zevc ve 2 aded anadan kız kardeş ve bir aded amca varsa, problemin aslı 6’dan olup zevc 3 hisse, anadan 2 hemşire 2 hisse alıp, geri kalan 1 hisse amcaya verilir. Bir kadın ölünce 9.000 liralık mal bıraksa, kadının zevci: 9000 x 3 / 6 = 4500 lira, anadan iki hemşire: 9000 x 2 / 6 = 3000 lira, amca: 9000 x 1 / 6 = 1500 lira alır. Kız kardeşin her birine 1.500 lira düşer.
İkinci misal: Zevc, ana ve ced bulunduğu zaman, zevc 3 hisse, ana 2 hisse alıp, geri kalan bir hisse dedenin olur.
2 — Rubu, 2. nev’ ile birlikte bulunursa, meselenin aslı 12’den olur.
Mesela, zevce ve ana ve 2 kız kardeş ve anadan 2 kız kardeş bulunduğu zaman, miras 12’ye taksim edilip, zevceye 3 hisse, anaya 2 hisse, 2 kız kardeşe 8 hisse [her birine 4 hisse], ana bir kız kardeşe 4 hisse [her birine ikişer hisse] verilir ki hisseler mecmuu 17 oluyor. Şu hâlde, meselenin aslı 17’ye (Avl) etti denir ve miras 17’ye taksim edilir.
İkinci misal: Meyyitin zevcesi, babasının anası ve babadan amcası kaldığı zaman, 12 hisseden 3 hisse zevceye, 2 hisse ceddeye ve geri kalan 7 hisse, asabe olan babadan amcaya verilir.
3 — Sümün, ikinci nev’ ile birlikte bulunduğu zaman, meselenin aslı 24’ten olur. Mesela, zevce, 2 kız, ana ve amca bulunduğu zaman, problemin aslı 24’ten olup [24 x 1 / 8 = 3] hisse zevceye, [24 x 2 / 3 = 16] hisse iki kıza, dört hisse anaya verilip, geri kalan bir hisse amcanın olur.
İkinci misal: Zevce, kız, oğul kızı, ana ve kız kardeş bulunduğu zaman, 24 hisseden 3 hisse zevceye, 4 hisse oğul kızına, 4 hisse anaya, 12 hisse kıza ve geri kalan bir hisse de asabe olan kız kardeşe verilir.
4 — Bir hisse, birkaç kişiye bölünemezse, meselenin aslı, bu kişilerin sayısı ile çarpılarak, meselenin yeni aslı elde edilir. Miras, bu yeni asla bölünür.
Mesela, zevc ve 5 kız kardeş bulunduğu zaman, meselenin aslı 6’dan ise de, hisselerin toplamı 7’ye avl ediyor [yani hisselerin toplamı 7 oluyor] ve 5 kız kardeşe, 4 hisse düşüyor. 4 hisse, 5 kız kardeşe bölünemeyeceği için, meselenin aslı, 5 x 7 = 35 olur. 5 kıza, [4 x 5 = 20] hisse verilir. Zevc, [3 x 5 = 15] hisse alır.
5 — Birkaç hisse, bu hisselerin sahiplerine bölünemezse, böyle hisselerin sahiplerinin sayılarının en küçük ortak katı ile meselenin aslı çarpılarak, yeni asıl bulunur. Miras, bu yeni asla bölünür.
Mesela, 3 kız ve 3 amca bulunduğu zaman, meselenin aslı 3 olup kızlara iki amcalara bir hisse düşerse de, hisseler, şahıs adedine bölünemediği için, meselenin aslı, [3 x 3 = 9] olup [9 x 2 / 3 = 6] hisse kızlara ve [9 x 1 / 3 = 3] hisse amcalara verilir.
İkinci misal: 2 zevce, 10 kız, 6 cedde, 7 amca bulunduğu zaman, meselenin aslı 24 olup 3 hisse zevcelere, 16 hisse kızlara, 4 hisse büyük annelere verilip, geri kalan bir hisse amcaların olur ise de, hisse sahiplerinin sayısı, hisse sayısı ile bölünemediğinden 2, 10, 6 ve 7’nin en küçük ortak katı olan (210) adedi meselenin aslı olan (24) ile çarpılarak, meselenin aslı, [24 x 210 = 5040] bulunur. Zevceler [5040 x 1 / 8 = 630] hisse, kızlar [5040 x 2 / 3 = 3360] hisse, nineler [5040 x 1 / 6 = 840] hisse ve amcalar [5040 x 1 / 24 = 210] on hisse alırlar. Böylece, bir zevce 315 hisse, bir kız 336 hisse, bir cedde 140 hisse ve bir amca 30 hisse alır.
İKİNCİ KISIM: Yalnız Ashâb-ı feraiz vardır. Asabe yoktur. Asabe bulunmadığı için Ashâb-ı feraizden geri kalan mal, yine Ashâb-ı feraize, hisseleri oranında bölünür. Yani Ashâb-ı feraize geri verilir, red olunur. Fakat, zevc ile zevceye geri verilmez. Bu ikisine, (Red olunmayanlar) denir. Zevc ve zevceden başka Ashâb-ı feraize, (Red olunanlar) yani tekrar verilenler denir. İkinci kısım problemlere, (Reddiye meseleleri) denir. Reddiye meselelerinde iki hâl vardır:
1 — Reddiye meselesinde red olunmayan bulunmazsa, iki şekil vardır:
A: Red olunanlar, bir sınıftan farz sâhibi oldukları zaman, meselenin aslı ikiden olur.
Mesela, 2 kız kardeş bulunduğu zaman, her biri, mirasın yarısını alır.
İkinci misal: Cedde ve anadan kız kardeş bulunduğu zaman, her biri yarısını alır. Çünkü, her ikisinin farzı da südüstür.
B: Red olunanlar, aynı sınıftan farz sâhibi olmadıkları zaman, reddiye meselesinin aslı, hisse sayılarının toplamı olur.
Mesela, meselede sülüs ve südüs sınıfları varsa, meselenin aslı 6’dan olacaktı ve farzı sülüs olanın hissesi 6 x 1 / 3 = 2, farzı südüs olanın 6 x 1 / 6 = 1 olacaktı. Fakat, asabe bulunmadığı için, meselemiz, reddiye meselesi olur. Meselenin aslı 6 yerine [2 + 1 = 3] olur. Ana ve anadan iki kız kardeş gibi ki burada ananın farzı südüs, anadan iki kız kardeşin farzı sülüs olduğundan, bu reddiye meselesinin aslı 3 olup 2 hissesi kardeşlere, bir hissesi anaya verilir.
2. misal: Reddiye meselesinde, nısf ve südüs sınıfları varsa, meselenin aslı 6 olacaktı. Farzı nısf olanın hissesi 6 x 1 / 2= 3 ve farzı südüs olanın hissesi 6 x 1 / 6 = 1 olacaktı. Reddiye meselesinin aslı ise [3 + 1 = 4] olur. Kız ve oğul kızı bulunduğu zaman 3 hisse kız için, 1 hisse oğul kızı için olur.
3. misal: Reddiye meselesinde, nısf ve sülüs yahut südüsan [2 aded 6’da 1] ve nısf veyâhut sülüsan [2 aded 3’te 1] ve südüs varsa, meselenin aslı, 6 yerine, 5’ten olur. Kız kardeş ve anadan iki kız kardeş bulunduğu zaman, reddiye meselesinin aslı [3 + 2 = 5] 5 olup 3 hisse kız kardeşe, 2 hisse anadan 2 kız kardeşe verilir.
2 — Reddiye meselesinde, red olunmayan da bulunuyorsa, yine iki şekil vardır:
A: Red olunanlar, bir sınıftan farz sâhibi iseler, iki hâl vardır:
Birinci hâl: Red olunmayan, hissesini aldıktan sonra, geri kalan mal, red olunanlar sayısına bölünebiliyor ise, red olunmayan, hissesini alır, geri kalan, red olunanlar sayısına bölünür.
Mesela, zevc ve 3 kız bulunduğu zaman, zevc 4’te 1 hisse alıp, geri kalan 3 hisse, kızlara taksim olunur.
İkinci hâl: Red olunmayan hissesini aldıktan sonra, geri kalan mal, red olunanlar sayısına bölünemezse, red olunan kimselerin sayısı, red olunmayanın farzının [hissesinin] paydası ile çarpılarak, meselenin aslı elde edilir.
Mesela, zevc ve 5 kız bulunduğu zaman, zevc rubu alıp, geri kalan 3 hisse, 5 kıza bölünemediğinden, meselenin aslı, [4×5=20] 20 olup zevc 5 hisse, kızlar 15 hisse alır. 1 kıza 3 hisse verilir.
B: Red olunanlar, 2 veya 3 ayrı sınıftan farz sâhibi iseler, red olunmayan kimse, hissesini alır. Geri kalan mal, reddiye meselesi gibi çözülür. Burada da, 2 hâl vardır:
Birinci hâl: Red olunmayanlardan kalan hisseler, reddiye meselesinin aslına bölünebiliyor ise, meselenin aslını bulmak için, red olunan ve red olunmayan kimselerin sayılarının en küçük ortak katı ile red olunmayan farzının [hissesinin] paydası çarpılır.
Mesela, 1 zevce, 4 cedde yani büyük anne, anadan 6 kardeş varsa, zevce rubu alınca, geriye 3 hisse kalır. Red olunanların meselesinin aslı ise, ceddelerin hissesi 6 x 1 / 6 = 1, kardeşlerin hissesi 6 x 1 / 3 = 2 olduğundan 1 + 2 = 3 olur. Geri kalmış olan 3 hisse, reddiye meselesinin aslı olan 3’e bölündüğünden, meselenin aslı, [12 x 4 = 48] olur. Çünkü, cedde sayısı olan 4 ile kardeş adedi olan 6’nın en küçük ortak katı 12’dir. Zevceye 48 x 1 / 4 = 12 hisse, 4 ceddeye 1 x 12 = 12 hisse ve birine 3 hisse, 6 kardeşe 2 x 12 = 24 hisse ve her birine 4 hisse düşer.
İkinci hâl: Red olunmayan, hissesini aldıktan sonra, geri kalan hisseler, reddiye meselesinin aslına bölünemiyor ise, meselenin aslını bulmak için, reddiye meselesinin aslı ile red olunmayan farzının paydası [yani kesrin mahreci] çarpılıp, bulunan aded ile tekrar, red olunan ve red olunmayan kimselerin sayılarının en küçük ortak katı çarpılır.
Mesela, 4 zevce, 9 kız, 6 cedde bulunduğunu farz edersek, zevceler sümün alıp, geriye 7 hisse kalır. Reddiye meselesinin aslı ise, 9 kız 6 x 2 / 3 = 4 hisse, 6 cedde 6 x 1 / 6 = 1 hisse alacağı için, 4 + 1 = 5 olur. Geri kalan 7 hisse, reddiye meselesinin aslı olan 5 sayısına bölünemediğinden, meselenin aslı, [5 x 8 x 36 = 1440] olup zevcelere [1440 : 8 = 180] hisse, kızlara [(1440 – 180) x 4 / 5 = 1008] hisse, ceddelere [(1440 – 180) x 1 / 5 = 252] iki hisse verilir ki her bir zevceye 45 hisse, her kıza [1008 : 9 = 112] hisse, her ceddeye [252 : 6 = 42] hisse verilir.
Kadıhan “rahmetullahi teâlâ aleyh” diyor ki vefât eden kadının yalnız zevci kalsa ve malının yarısını yabancı birine vasiyet etmiş olsa, malın yarısını bu yabancı alır. 3’te 1’ini zevci alır. 6’da 1’i de Beytülmale kalır. Çünkü, yabancı kimse önce 3’te 1’ini alacaktır. Kalan 3’te 2’nin yarısını zevc alır ki mirasın 3’te 1’idir. Geriye mirasın 3’te 1’i kalır. Bunun 6’da 1’i yabancıya verilerek, buna vasiyet edilmiş olan mirasın yarısı tamamlanır. Geriye kalan 6’da 1’i de Beytülmalın olur. Çünkü kalan, zevc’e veya zevceye verilmez. Malının yarısını zevcine vasiyet etseydi, mirasın hepsi zevcin olurdu.
Fetava-yı Hindiye’de diyor ki meyyitenin zevci, kızkardeşi ve babadan kızkardeşi olsa, zevc yarısını ve kızkardeş de yarısını, babadan kızkardeş 6’da 1’ini alıp, meselenin aslı, 6’dan 7’ye avl eder. Babadan erkek kardeş de bulunsaydı, babadan kızkardeşi, farz hissesinden düşürüp asabe yapardı. Zevcden ve kızkardeşten geriye bir şey kalmadığı için, babadan kızkardeş, hiçbir şey alamazdı.
Tavsiye Yazı –> ZEVİL-ERHAM kimlerdir?