Önermelerin Öğeleri ve Doğruluk Değerleri Önerme tam bir cümle olduğuna göre üç terimden oluşur: Özne, yüklem ve bağ. “Bağ”a, klasik mantıkçılar kopula derler. Örneğin/‘Deniz dalgalıdır” önermesinde ‘deniz’ özneye, ‘dalga’ yükleme ve ‘dır’ eki de bağa karşılık gelir. “Tebeşir beyazdır” önermesinde tebeşire beyaz olması yüklenerek bir şey kabul ettirilmiştir. Yüklemli önermeler, Şahsiyye, Mühmele, Tümel ve Tikel olmak üzere…
Mühmele (Belirsiz) Önermeler Önermede konu tümel olup, fertlerin niceliği belirtilmemişse buna mühmele (belirsiz) önerme denir. Klasik mantıkçılar belirsiz önermeyi de kullananın kastına göre bazen tümel, bazen tikel gibi kabul ederler . İbn Sina belirsiz önermeleri tikel önermeler içinde değerlendirmektedir. “İnsan beyazdır” önermesi gibi. Hüküm bütünde veya bir kısmında açık değildir. Ahmet Cevdet’e göre de belirsiz önerme tikel…
Tümel Önermeler (Külliyye-i Müsevvera) Bir önermede konunun fertlerinin niceliğinin belirtilerek bunların tümünün kastedilmesine tümel önerme denir. Bunların olumlularının başında hepsi, tüm, bütün gibi ifadeler gelir. Olumsuzlarının başında ise hiçbir, hiçbiri gibi ifadeler gelir. Olumlu veya olumsuz olurlar. Hâlidî konu ile alakalı şu örnekleri vermektedir: “Bütün insanlar canlıdır” veya “İnsanlardan hiçbiri taş değildir” gibi önermeler tümel…
Şartlı Önermeler Bir önermede bağ kaldırıldığı zaman iki tarafta birer hüküm kalırsa bu tip önermelere şartlı önermeler denir. Bu durumda şartlı önermeler birden fazla yargı bildirirler. Bu tür önermelerde yargı bir şarta bağlıdır ve aralarındaki bağ kaldırıldığı zaman iki tarafta birer terim değil, birer küçük cümle kalır, yani birer yargı bildirirler. “Hava yağmurlu ise etraf…
Bitişik Şartlı Önermeler (Kaziyye-i Şartiyye-i Muttasıla) Eğer şartlı önermede, mukaddem (önce gelen) ile talinin (sonra gelen) olumluda birleşmesi ve olumsuzda birleşmemesi ile hükmolunursa buna bitişik şartlı önerme (kaziyye-i şartiyye-i muttasıla) denir. Bu önermeler Arapça’da genellikle, eğer, şayet, her ne zaman anlamına gelen lev ve in gibi şart edatlarıyla ifade edilen hükümlerdir. Hâlidî, yukarıda geçtiği gibi…
Ayrık Şartlı Önermeler (Kaziyye-i Şartiyye-i Munfasıla) Şartlı önermelerde, mukaddem ile talinin birbirini yok edecek bir yargıda bulunduğu önermelere ayrık şartlı önermeler denir. Bitişik şartlı önermelerde mukaddem ile talinin birleşmesi gerektiği halde, ayrık şartlı önermelerde ayrılmaları gerekir. Bu tip önermelerin olumlusunda, önermeyi meydana getiren iki tarafın ayrılmasının meydana gelmesi, olumsuzunda ise ayrılmanın meydana gelmemesi ile hükmolunur.…
Ayrık Şartlı Olumsuz Önermeler (Kaziyye-i Şartıyye-i Muttasıle-i Sâlibe): Mukaddem ile tali arasındaki ayrılığın kaldırılması ile olur. Örnek; “Bir şey ya taş ya da ağaç olan değildir.” “İnsan ya Türk ya da Arap olacak değildir.” Bu örnekler olumsuz ayrık şartlı önermelerdir. Son örneğe baktığımızda, iki nisbetten birinin mutlaka bulunması gerekli olmadığına, bilakis insanın Türk ve Arap’ın…
Mâniatü’l-hulû olan önermeler: Ayrık şartlı olan bu önermelerde mukaddem ile tali arasında, bunların yalnız yanlışlıkları bakımından ayrıklık ile veya bu ayrıklığın olumsuz kılınması ile hükmolunan önermelere mâniatü’l-hulû denir. Bu önermelerde ayrıklık önermenin olumsuzluğundadır. Önermenin olumluluğunda da ayrıklık kalkmaz. Hâlidî, bu tür önermeleri de şöyle izah etmektedir: Parçaları, bir şeyden bir anda ayrılmaları mümkün olmayan ayrık…
Önermeler Arası İlişki İslâm mantıkçıları önermeler arası ilişkiyi ahkâm-ı kazaya adı altında incelemişlerdir. Hâlidî, önermeler arası ilişki konusunu, çelişik önerme (tenakuz) ve önermelerin düz döndürülmesi (aks) olarak iki başlık altında incelemiştir. Önermelerde Çelişiklik ve Şartları Konu ve yüklemleri aynı olan iki önerme, hem nitelik, hem nicelik bakımından birbirlerinden farklı iseler, bu önermeler çelişiktir. Tümel olumlu…
Önermelerin Düz Döndürülmesi (Aks) İslâm mantıkçıları düz döndürme (aks-i müstevî) ve ters döndürme (aks-i nakiz) diye iki çeşit döndürmeden bahsederler. Düz döndürme, basit bir önermenin niteliğine ve doğruluk değerine dokunmadan konusunu yüklem, yüklemini de konu yapmaktır. Ters döndürme, bir önermenin niteliğine dokunmadan, konusunun çelişiğini yüklem, yükleminin çelişiğini de konusu yapmaktır. Çelişik, “…olmayan” kelimesiyle ifade edilir. Ters döndürme, ilimlerde ve…